Het abscopale effect
De kern van het onderzoek is de gedachte dat bestraling een systemische immuunreactie op gang kan brengen via een uniek fenomeen: het abscopale effect. Hierbij sterven tumorcellen op de bestraalde plek en komen er moleculen vrij. Soms herkent het immuunsysteem deze moleculen en leert het zo de ‘vingerafdruk’ van de tumor kennen. Vervolgens activeert het systeem afweercellen om elders in het lichaam ook tumorcellen aan te vallen — zelfs ver van de oorspronkelijke tumor vandaan. Zo kan bestraling mogelijk de werking van immuuntherapie verbeteren, zelfs op plekken die niet bestraald zijn.
Koude tumoren
Willemijn Theelen en Paul Baas van het Nederlands Kanker Instituut onderzochten in de fase 2 klinische studie het effect van bestraling gevolgd door immuuntherapie (specifiek de PD-1-remmer pembrolizumab) bij patiënten met niet-kleincellige longkanker. De controlegroep kreeg alleen immuuntherapie.
In samenwerking met hun Amerikaanse collega’s analyseerde het team 293 bloed- en tumorstalen van 72 patiënten, genomen vóór en tijdens de behandeling. De focus lag op immunologisch ‘koude’ tumoren, die normaal niet reageren op immunotherapie. Deze zijn herkenbaar aan bepaalde biomarkers: relatief weinig mutaties, geen expressie van het PD-L1-eiwit, of mutaties in de Wnt-signaleringsroute.
Opgewarmde tumoren
Na behandeling met bestraling en immuuntherapie warmden de ‘koude’ tumoren als het ware op. Ze veranderden van weefsel met weinig tot geen immuun-activiteit naar ontstoken plekken met sterke afweerreacties, inclusief uitbreiding van nieuwe en bestaande T-cellen, een belangrijk soort afweercel. Patiënten met zulke ‘opgewarmde’ tumoren hadden betere klinische uitkomsten dan patiënten met ‘koude’ tumoren die alleen immuuntherapie kregen.
Ongevoeligheid omzeilen
“Dit onderzoek laat zien dat je met bestraling van slechts een deel van de ziekte de ongevoeligheid van sommige longkankers voor immuuntherapie kunt omzeilen”, zegt longarts en onderzoeker Willemijn Theelen van het Nederlands Kanker Instituut. “Mogelijk kan dit ook werken bij patiënten die eerst wel reageren op immuuntherapie, maar later niet meer. Daarvoor loopt momenteel een vervolgstudie in ons ziekenhuis.”
Fase-2-studie
Deze studie was een fase-2-studie. In die fase wordt getest of een bepaalde type kanker reageert op een nieuwe behandeling. Heeft de behandeling het gewenste effect op de tumoren: worden de cellen werkelijk vernietigd of de groei tegengegaan? Een daaropvolgende fase-3-studie vergelijkt vervolgens het effect van de nieuwe behandeling met de reguliere behandeling. Blijkt de nieuwe behandeling goed en veilig te werken, dan kan dit een nieuwe behandelrichtlijn worden.
Nederlands (Nederland)
